De mooie schoolgebouwen in ons Stadsdorp

Was het u al opgevallen hoe veel schoolgebouwen er staan in ons mini stukje Amsterdam en hoe mooi ze zijn? Vlak bij waar ik woon staan er in de Eerste Helmersstraat twee bijna naast elkaar. Op 271 meldt een grote gevelsteen trots: ” De Openbare School voor uitgebreid lager onderwijs der 1e kl voor meisjes genaamd Helmers school”. Boven de ingang hangt een stalen boog met het opschrift: “twee culturen weten meer dan een”, uit de tijd dat dit nog het Joke Smitcollege was met o.a. taalcursussen, aan (allochtone) volwassenen. De goedbedoelde, wat naïeve spreuk lijkt me evenzeer een tijdperk te karakteriseren als de gevelsteen die ongemengd onderwijs, zo kort geleden nog maar, normaal vond. Nu huist de Wackersacademie er. Op het achter terrein, de voormalige speelplaats, ligt het tuinenproject, waar ook enkele Stadsdorpers hun moestuinbak hebben.



Eerste Helmersstraat 271, de Helmersschool



Eerste Helmersstraat 263, de Savornin Lohmanschool

Na één prachtig gewoon, maar smal, tussenpand volgt al weer een schoolgebouw: “de Savornin Lohmanschool, Christelijke school voor M.U.L.O., Fröbelklasse”. Ik dacht bij Fröbelen altijd aan de kleuterklas. Kindergarten/kindertuin was een term die die door Fröbel geïntroduceerd werd voor zijn kleuterklas. Kinderen moesten verzorgd worden en groeien, net als groenten in een moestuin. Ik heb niet kunnen uitvinden wat er Fröbel kon zijn  aan het voortgezet onderwijs wat de Mulo was. Het Meer Uitgebreid Lager Onderwijs deed wat niveau betreft overigens niet veel onder voor de HBS, de Hogere Burgerschool. Het verschil kwam voornamelijk door de leerlingen voor wie het onderwijs bedoeld was, of die uit de zogeheten lagere of hogere klasse kwamen. In elk geval wordt de ruimte nu gebruikt voor kinderopvang. .Beide schoolgebouwen, uit 1909 en 1911, zijn prachtig gerenoveerd en in gebruik voor andere functies dan onderwijs. Dit geldt voor bijna alle andere schoolgebouwen die we gaan bekijken.

In de Saxenburgerdwarsstraat treffen we een schoolgebouw uit 1882, zo vermeldt een gevelsteen ter ere van bouwmeester A. Streefkerk. Ik zie geen andere aanduiding op dit gebouw dat vroeger niet anders dan een school geweest kan zijn. Ook hier is nu kinderopvang. Je ziet duidelijk dat de architectonische verwantschap met de scholen in de Helmersstraat, ook al zijn die decennia later gebouwd. Nu ik er n.a.v. de bouwjaren beter naar kijk meen ik te zien dat de gevels van de scholen in de Helmersstraat meer gevarieerd zijn. Het oudere gebouw in de Saxenburgerstraat is beduidend meer sober. Ik weer niet of dit te maken heeft met dat het een ouder gebouw is.  Op de BAG-viewer (basisregistraties adressen en gebouwen) op internet kijk ik verder naar de bouwjaren van verschillende panden. De strook tussen Overtoom en Vondelpark is uit dezelfde tijd als het schoolgebouw, dus iets na 1880. Alleen de Zocherstraat is van latere datum. De bouw langs de Helmersstraat is net als de scholen daar van iets na 1910.

Saxenburgerdwarsstraat

Aan het eind van de Frederikstraat loop je via een onderdoorgang naar een binnenterrein waar een onverwacht hoog, prachtig gebouw oprijst. Het stamt uit 1915 en vertoont een veel zakelijker architectuur dan de eerder genoemde scholen, maar weer wel met enkele glas in lood ramen. Alleen een kwestie van een andere architect, of een nieuwe mode? Ik weet het niet, maar vind het wel razend interessant.

Naast kinderopvang wordt het gebruikt voor woningen en/of kleine bedrijfjes. De ingang daarvoor is aan de achterkant, duidelijk voor gebruikers die niet zo malen om een duidelijk naambordje.



Binnenterrein aan de Frederikstraat            

Vanuit de Frederikstraat loop ik het Vondelpark in. Tussen het park en de Zocherstraat ligt de oude HBS. Deze wijsheid over de oorspronkelijke schoolfunctie haal ik van de website “Over Fred en Zo”, die bij deze Zocherbuurt hoort. Net als de Zocherstraat stamt de bouw van de school uit een latere periode, 1923. Is het vanwege de andere tijd, of omdat het een middelbare school betreft, dat de architectuur zo anders is?

Dit gebouw was nog niet gerenoveerd zoals alle voorgaande schoolgebouwen. Het was tot enkele jaren geleden nog in gebruik als praktijkschool, meen ik. Het gaat grondig op de schop en niet voor kinderopvang. Misschien is het gebouw te robuust voor zoiets, of is de geest van de tijd veranderd. In elk geval wordt het verbouwd tot dure koopappartementen en worden er balkons aan gehangen.


Aan het Vondelpark, tegenover de Zocherstraat

Derde Kostverlorenkade 34 en 35

In een prachtig complex liggen aan de Derde Kostverlorenkade twee schoolgebouwen uit 1913 en 1915 naast elkaar. In Kostgewonnen 34 en 35 zoals de gebouwen nu heten, huizen naast theater de Cameleon kleine bedrijfjes. Op de naambordjes lees ik: Studio Babel, Ongevraagd Advies, Studio for thoughtful interacting.  Ik zie ook ateliers voor kunstenaars, een architectenbureau en een tweetalige kinderopvang.


Kanaalstraat 204

Heiligenbeeld Kanaalstraat 204

Bij Kanaalstraat 204 kom ik langs een school die me nog niet eerder was opgevallen. Het is een stuk straat dat, voor mij, nergens naar toe leidt. Niet naar een brug over het Van Lennepkanaal of over de Schinkel, niet naar de winkelstraat Jan Pieter Heye en dus ben ik niet vaak door dit gedeelte van de Kanaalstraat, dat doodloopt op de Schinkel, gelopen. Aan de gevel hangt een heiligenbeeld. Het zal dus een Rooms Katholieke school geweest zijn. Verdere informatie ontbreekt.

De bouw in 1906 is opvallend vroeg, de architectuur vergelijkbaar met de latere scholen in de Helmersstraat. Met wat zoeken op internet vind ik dat alle bouw langs de Jacob van Lennepkade en de Kanaalstraat uit die periode zijn. Dus  destijds is eerst langs het Vondelpark gebouwd, daarna langs het kanaal en weer later langs de Helmersstraat.  Ook in dit schoolgebouw ateliers. Op de naambordjes tref ik weer typische namen: different matter en Wunderkammer (op dezelfde bel), Staring Back At Me Accessories. Heerlijk zulke vrijplaatsen.

Ik had dit stuk al klaar toen ik in de Kanaalstraat langs nog een bijzonder gebouw liep, dat in dit verhaal ook thuishoort. Op nummer 102 staat een pand dat alleen maar een school geweest kan zijn. “St. Christina Gesticht” staat er in met moeilijk leesbare Gothische letters op de gevelsteen. Was dit een kostschool waar onaangepaste kinderen opgesloten waren en  les kregen in beroepsgerichte vakken om later tenminste hun eigen inkomen te kunnen verdienen? U ziet, de fantasie gaat aan de slag. Nu bevat dit prachtige gebouw een hele rits woningen.


Kanaalstraat 102, St. Christina Gesticht

  

Annie M.G. Schmidtschool, Binnenterrein aan Pieter Langendijkstraat.

Tenslotte komen we bij de nog enige school die als zodanig in gebruik is, de basisschool Annie M.G. Schmidt. Een gevel uit 1911, waar weinig smaak aan zit. Komt dat omdat de school op een binnenplaats gebouwd is. Was het ook al bij de bouw een gemeentelijke school en had de gemeente er minder geld voor over?

Tien schoolgebouwen heb ik geteld. Ze staan te pronken met hun gevels en bepalen mede de mooie architectuur en de fijne sfeer van onze buurt. Tot na de Tweede Wereldoorlog moet onze buurt kinderrijk geweest zijn. Kinderrijke gezinnen in kleine woningen, met veel scholen. Nu leven we in een buurt met één komma zoveel bewoners per woning en één basisschool.

Gijs Kalsbeek
30-1-2016

Lees ook het vervolg (column 7).